Çanakkale Savaşı
Enver Paşa’nın, Almanya’nın zaferine bel bağlayarak, Osmanlı imparatorluğunu 1. Dünya Savaşına sokması, daha ilk anda İngiltere ve müttefiklerinin müdahalesine sebep oldu. Çünkü daha savaşa fiilen girilen ilk gün, 3 kasım 1914’te, İngiliz filosu Çanakkale Boğazının dış istihkamlarını bombalayarak, Çanakkale savaşını fiilen başlatmış oldu; Müttefik devletlerin temel niyeti, İstanbul’u alarak, Osmanlı’yı hızlıca savaş dışı bırakmaktı. Bunun için atılması gereken ilk adım Çanakkale boğazını geçmekti.
İtilaf devletleri, hem batı cephesindeki Alman baskısını azaltmak, hem de Bolşevik isyanına doğru ilerleyen Ruslar’a yardım etmek için Türk devletini saf dışı bırakmalıydı. Bu aynı zamanda, Süveyş Kanalı ve Mısır üzerindeki Türk tehdidini de ortadan kaldıracaktı. Başlangıç planı karadan ve denizden Çanakkale’yi alacak bir operasyon başlatmaktı. Daha sonra, savaşı sadece donanma gücüyle yani denizden başlatmaya karar verildi.
Müttefik devletlerin elindeki istihbarat, boğazı koruyan istihkamın yetersiz olduğuydu, yani donanma gemileri için bu istihkamları vurarak boğazı geçmek kolay olacaktı. Çanakkale Boğazı’nın dış istihkamı yani Ege Denizi’ne açılan kısmı olan Seddülbahir ve Kumkale’ye yerleştirilmiş 20 toptan ibaretti. Bu toplardan sadece 4 tanesinin menzili
15.000 metreye yaklaşıyordu, diğerlerinin menzili 7.500 metreydi ki İngiliz gemilerinin top menzilleri daha fazlaydı, yani gemiler, sadece 4 topun menzilinde olacaktı, diğerlerinin menzile girmeden bu istihkamları vurabilecekti.
Asıl kuvvetli müdafa, Çanakkale boğazının en dar yerinde kurulmuş olan iç müdafaa tahkimatında kurulmuştu. Burada “15 – 35,5” çapında 78 top mevzilenmişti. Ancak bunların da cephanesi son derece azdı.
Asıl kuvvetli müdafa, Çanakkale boğazının en dar yerinde kurulmuş olan iç müdafaa tahkimatında kurulmuştu. Burada “15 – 35,5” çapında 78 top mevzilenmişti. Ancak bunların da cephanesi son derece azdı.
Cevad Paşa • Amiral Robeck Savaşı
İngiliz savaş gemilerinin, 3 kasımda Çanakkale dış tahkimatına yaptığı bombardımandan sonra 3 ay bir hareketlilik yaşanmadı. Bu 3 aylık süreçte dış tahkimat kısmen tamir edildiyse de, bu istihkamların, top mesafeleri açısından dezavantajlı olduğu ve müdafa edilemeyeceği anlaşıldığından, asıl savunma hattının boğazın dar bölgelerinde kurulmasına karar verildi . Bu süreçte, itilaf devletlerine ait denizaltı gemileri, boğazdaki mayın hatlarını aşıp Marmara denizine ulaşabiliyordu. 13 aralıkta Mes’Odiye zırhlısı, İngiliz denizaltıları tarafından batırıldı.
Marmara’ya giren denizaltıların temel görevi, istanbul’dan. Çanakkale’ye yapılan asker ve malzeme nakliyatını engellemekti. Çanakkale’ye büyük taarruz 19 şubat 1915’de başladı. Bir hafta içinde dış tahkimat tamamen tahrip edildikten sonra, taarruza 3 hafta kadar ara verildi. 19 mart 1915’te Amiral J. M. de Robeck kumandasındaki İngiliz ve Fransız savaş gemilerinden oluşan filo, Cevad Paşa kumandasındaki Çanakkale istihkamlarına karşı, saldırıya geçti.
Bu ilk saldırının amacı, mayın tarlalarını koruyan topçu bataryaları tahrip etmek, aynı zamanda Çanakkale boğazının orta kısmındaki en kuvvetli topçu bataryalarını imha etmekti. Bu ilk operasyonun ardından, kara birliklerini taşıyan gemiler için boğaz geçiş güvenliği sağlanacak ve bu gemiler İstanbul’u işgal etmek üzere Marmara denizine
geçecekti.
geçecekti.
Cevad Paşa düşman denizaltıları ve mayın tarama gemilerinin faaliyetlerini tahlil ederek, müttefik kuvvetlerinin muhtemel planlarını analiz ediyordu. İngiliz ve Fransız kuvvetleri, hiçbir noktadan kara harekatına başlamamıştı ve sadece mayın temizliği yapmak üzere boğazdaki istihkamları bombalıyordu. Bu noktada, niyetin boğazı denizden geçmek olduğu çok betti. Müttefik gemileri Çanakkale’yi geçerek Marmara denizine ulaşırsa ileri hatta bir deniz kuşatmasına karşı savunması olmayan başkent İstanbul kolayca işgal edilecekti.
18 Mart 1915 Karanlık Liman
Çanakkale Savaşı’nın kazanılmasında, Çanakkale sahil tabyalarının direnci önemlidir ancak, savaşın başında, Nusret adlı mayın gemisinin yaptıkları savaşın gidişatını değiştirdi. Bu küçük gemi, müttefik kuvvetlerinin büyük taarruzundan birkaç gün önce, gemilerin manevra yaptığı Karanlık Liman adlı bölgenin yukarı kesimine, İngiliz kuvvetleri fark etmeden mayın döşedi. 18 mart sabahı İngiliz ve Fransız kuvvetlerinden oluşan filo, Çanakkale boğazına girerek sahil tabyalarını bombalamaya başladı.
Öğle saatlerine doğru, ağır bombardıman ile sahil tabyaları önemli oranda tahrip edilmişken Fransızlar’ın 16 000 tonluk Bouvet zırhlısı bir mayına çarparak, 790 kişilik Mürettebatıyla birlikte battı. Hemen ardından 15.000 tonluk İngiliz lrresistible ve onun yardımına koşan. 13000 tonluk Ocean zırhlısı battı. İngilizler’in 1911 yılında imal ettiği, dönemin en büyük zırhlı gemilerinden biri olan 18000 tonluk lnflexible zırhlısı mayına çarparak savaş dışı oldu. İngiliz gemileri, mayın tarama gemileri eşliğinde ilerliyordu ancak beklen, boğaza enlemesine mayın yerleştirileceği ve bunların önemli oranda temizlenmiş olmasıydı, ancak Nusret mayın gemisinin Asya kıyısına paralel yerleştirdiği mayınlar müttefik filosu için kötü bir sürpriz oldu.
Her iki kıyıda yer alan topçu kuvvetleri tarafından Fransızlar’ın Suhren ve Gaulois zırhlıları top atışıyla batırıldı. Yarım gün içinde 6 zırhlı kaybeden, İngiliz ve Fransız kuvvetlerine bağlı diğer gemiler boğazdan çekildi. Cevad Paşa komutasındaki Çanakkale ordusu, belki de bütün savaşın gidişatını değiştirecek bir başarı kazandı. Müttefik kuvvetleri bu ilk günkü hezimetin ardından, deniz kuvvetleri ile netice alamayacaklarını anladılar ve kara savaşları için hazırlığa başladılar.
Gelibolu Çıkarma Harekatı
Çanakkale Boğazını denizden geçemeyen Müttefikler, vakit geçirmeden kara harekatına dair hazırlıklara başladılar, bir ay kadar sonra 25 nisan 1915’te çıkarma harekatına başladılar. Akdeniz Müttefik Başkumandanı Sir lan Hamilton emrindeki kuvvet, İngiliz ve Fransız birliklerinden oluşan 75.000 kişilik bir ordu idi. Kayıpların artması ve kara savaşlarının şiddetlenmesi ile İtilaf kuvvetleri savaşın sonuna kadar beşyüzbinden fazla askeri cepheye sevk etti. Müttefik ordusunun yaklaşık 400.000 askeri Büyük Britanya’yı oluşturan şu ülkelerden geliyordu: İngiltere, Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada ve Hindistan.
Çanakkale savaşının başlangıcında, Türk kuvvetleri 5. Ordu adı altında toplanan 80.000 kişilik bir kuvvetten ibaretti. Savaş ilerledikçe, Türk ordusunun kapasitesi de arttırıldı ve yönetimi Mareşal. Liman Von Sanders Paşa’ya devredildi. İtilaf kuvvetleri önce Kumkale’ye, çıkarma yaptı. Kumkale’de tutunamayınca, Seddülbahir’e çıkartma yapıldı. Arkadan ‘Kumtepe ve Arıburnu mevkilerine çıkarma yapıldı. Arıburnu cephesi iki bölge olarak yönetiliyordu. Esat Paşa Kuzey Cephesindeki kuvvetlerin, Vehib Paşa ise Güney Cephesindeki kuvvetlerin komutanıydı.
Çanakkale Güney Cephesi:
Güney, yani Seddülbahir cephesinde bulunan Türk kuvvetleri aylarca süren, emsalsiz bir savunma savaşı yaptılar. Vehib Paşa’nın emrindeki Türk birlikleri, sahilde mevzi oluşturan müttefik kuvvetlerin saldırılarını püskürttüğü gibi, düşmanı denize dökmek üzere saldırılarda da bulundu. Türk ordusu düşman donanmasının bombardımanıyla desteklenen kara birliklerinin tüm saldırılarını püskürttü. Ağustos ayının sonlarına kadar süren çarpışmalarda Türk birlikleri ağır kayıplar verdi ancak mevziler kaybedilmedi.
Çanakkale Kuzey Cephesi:
Esad Paşa’nın kumandasındaki kuzey cephesi, güneye göre, Çanakkale savaşı boyunca daha şiddetli çarpışmalara sahne oldu. Bu kesime çıkan ANZAK (Avustralya ve Yeni Zelanda Kolordusu) kuvvetleri başlangıçta önemli mevziler kazansa da. 19. tümen kumandanı Yarbay Mustafa Kemal, Kocaçimen istikametinde harekete geçerek bu kuvvetleri durdurdu. Düşmanın ilk çıkarma harekatı üzerine, Mareşal Von Sanders, 19 mayıs 2015’te 42 000 kişilik bir kuvvetle karşı hücuma geçti. Anzak kuvvetleri dar bir sahil şeridi üzerinde tutunmayı başardı. Bu muharebede Türk tarafı 10.000’den fazla asker kaybetti.
Düşman denize dökülmemek ve mutlaka başarıya ulaşmak için bu cepheye yeni yeni kuvvetler yığıyordu. Üstelik bizi arkadan vurmak için Suvla limanı ve civarına büyük ölçüde asker çıkardılar. Miralay (albay) olan Mustafa Kemal Paşa, düşmanın dört gün süren Kocaçimen taarruzunu Conk bayırında durdurdu.
Kuzey cephesinin en kanlı savaşları Anafartalar’da geçti. Burada 20 taburluk düşman kuvvetinin karşısında bulunan 2 1/2 taburluk Türk kuvveti düşmanı oyalayarak, cebri yürüyüşle cepheye gelen 2. tümenin yetişmesine kadar düşmana dayanmıştı.
Mustafa Kemal Paşanın 8 / 9 ağustos gecesi Anafartalar grubu kumandanlığına tayin edilince, mukabil hücuma geçerek müttefik kuvvetleri siperlerinden çıkamaz hale getirdi. Bundan sonra müttefiklerin tüm taarruz girişimleri sonuçsuz kaldı. Anafartalar cephesi kumandanlığında bir ara vekaleten Fevzi Paşa ( Mareşal Fevzi Çakmak) da
bulunmuştur.
bulunmuştur.
Çanakkale Savaşı ve Mustafa Kemal
Mustafa Kemal, Çanakkale cephesine yarbay rütbesi ile atandı. Cephe deneyimi yüksek ancak ittihatçılara muhalif bir subaydı. Çanakkale Savaşı’nda Limon Von Sanders başta olmak üzere kurmayların savaş taktik ve tahlillerini sorgulayarak ve insiyatif alarak yaptığı birkaç hamle, önce albaylığa terfi etmesine daha sonra tüm Kuzey Çanakkale birliklerinin komutanı olmasını sağlayan Anafartalar Grup Komutanı olarak atanmasını sağladı.
Mustafa Kemal’in Conkbayırı’nda yaptıkları hem Çanakkale savaşının gidişatını değiştirdi hem de askeri kariyeri açısından bir ivme yarattı. Mustafa Kemal’in ilk başarılı hamlesi, yedek tümen komutanı iken, 25.05.2015 tarihinde 57.alayı kişisel insiyatif ile Arıburnu’na çekmesi ve bu alandan çekilme aşamasında olan 27.alaya süngü taktırıp mevzi alarak savunmaya devam etmesini sağlaması ve nihayetinde bölgeye intikal eden 57.alayı komuta ederek Conkbayırı’ndan düşmanı denize kadar sürmesi ile olmuştur.
Bu noktada tarihe geçen şu emri vermiştir: “Ben size taarruz emretmiyorum. Ölmeyi emrediyorum. Biz ölünceye kadar geçecek zaman içinde yerimize başka kuvvetler ve başka komutanlar alabilir.”
- 25 Nisan Arıburnu zaferinin ardından Yarbay Mustafa Kemal’in emrine 3 piyade, 1 topçu ve ek 1piyade alayı verildi.
- 27.04.1915 emri altındaki birlikler 7 alaya çıkarıldı
- 01.05.1915 tarihinde emrine 4 alay daha verildi, toplamda emri altındaki asker mevcudu 11 alay yani 4 tümene çıktı.
- 01.06.1915 tarihinde Mustafa Kemal, Albaylığa terfi etti.
- 08.08.1915 tarihinde Anafartalar Grup komutanı tayin edildi, emrindeki tümen sayısı 10’a kadar çıktı.
- Aralık 1915’te Çanakkale’den ayrılana kadar 2., 15. Ve 16. Kolorduların komutanlığını üstelendi. Bu durum yaklaşık 135.000 kişilik bir orduya komuta etmek anlamına geliyor.
- 10.08.1915 tarihinde yönettiği Conkbayırı taarruzu ve süngü hücumu ile müttefik kuvvetleri bozguna uğrattı.
Mustafa Kemal’e Çanakkale’de savaştığı dönemde, Trablusgarp ve Irak ordu komutanlığı yetkisi ve tuğgeneralliğe terfisi teklif edildi. Ancak Çanakkale’den ayrılmayı reddetti. Mustafa Kemal, Çanakkale’de savaştığı 10 ay boyunca, Gümüş ve Altın imtiyaz madalyaları, Gümüş ve altın liyakat madalyaları, harp madalyası ve üçüncü rütbeden Osmani Nişanı ile başarıları ödüllendirilmiş.
Çanakkale Savaşı’nda Mustafa Kemal’in rütbesi ve konumunun ötesinde yetkilerle görev yaptığı aşikardır. Osmanlı arşivi ve savaş tutanakları bunu doğrular. Anafartalar Grup Komutanı olduğunda 11 tümene komuta ediyordu. Çanakkale’deki diğer Ordu komutanları, Güney ordular kumandanı Yanyalı Esat Paşanın 3 tümen, Güney Ordular kumandanı Vehip Paşa’nın 5 tümene komuta ettiği düşünüldüğünde, Mustafa Kemal bir Albay olarak hepsinin toplamından fazla güce sahipti.
Çanakkale Savaşı Umumi Zayiat: 500 000 Kişi
Britanya savaş bakanı Lord Kitchener ve Bahriye bakanı Chruchill, Britanya savaş konseyine, Çanakkale boğazının kolayca aşılacağı ve kolay bir hamle ile Osmanlı imparatorluğunun savaş dışı bırakılacağı üzerine kurguladıkları bir planla gelmişti. Ancak aylar süren kanlı çarpışmaların yaşanacağı, beklemedikleri bir direnişle karşılaşacakları bir cephe yaratmış oldular.
Her iki taraf kuvvetlerinin inatla çarpışması, Çanakkale savaşını doğrudan doğruya bir siper savaşı haline sokmuştu. Bu cephede başarı kazanamayacağını anlayan müttefik kuvvetleri, 1915 Aralık sonu ile ocak 1916 başlarında Çanakkale’yi tahliye etti.
Savaşın ilk günlerinde kaybedilen gemilerin ardından, İngilizler Goliath, Triumph ve Majestic savaş gemilerini de kaybetmişlerdi. İngilizlerin kaybı 115.OOO’i ölü olmak üzere 205.000, Fransız ordusunun kaybı ise 47 000 idi; Türk kuvvetlerinin zayiatı da şehit, yaralı ve hasta olmak üzere 250.000 kişiyi geçmişti. İngiltere bahriye nazırı Winston Churchill, Müttefik kuvvetleri için büyük bir darbe olan Çanakkale başarısızlığı üzerine istifa etti.
Müttefikler’in Çanakkale önüne yığdıkları deniz kuvvetleri 18 zırhlı, 12 kruvazör, 17 muhrip, 12 denizaltı, 1 uçak gemisi, 1 balon gemisi, 36 mayın gemisi, 2 hastane gemisi, 86 nakliye ve 222 çıkarma gemisi ile 42 uçaktan ibaretti.
Çanakkale savaşına Birleşik Krallık bayrağı altında (İngiltere, Avustralya, Yeni Zellanda, Hindistan, Güney Afrika) 489.000 asker katıldı. Fransız kuvvetlerinin mevcudu 79.000 idi. Birleşik Krallık 205.000, Fransa ise 47.000 zayiat verdi.
Buna karşılık 315.000 kişilik Türk Ordusu yaklaşık 250.000 zayiat verdi. Zayiat rakamları ölü, yaralı, kayıp ve esirleri içerir. Çanakkale savaşı, dünya tarihinde en çok asker kaybının yaşandığı savaşlardan biridir.
Çanakkale savaşına dair birbirinden farklı fotoğraflar için FOTOĞRAFLARLA ÇANAKKALE SAVAŞI adlı makalemize göz atabilirsiniz. Videolarımız için Uztarih youtube kanalımıza göz atmanızı tavsiye ederiz.
Yazan: Aykut Alan
Kaynaklar:
-
www.dergipark.org.tr/tr/download/article-file/45149
-
www.dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/52892/699093
-
www.atam.gov.tr/wp-content/uploads/2023/06/CANAKKALE-SAVASLARI-BIBLIYOGRAFYASI.pdf
-
www.nek.istanbul.edu.tr/ekos/TEZ/41989.pdf
-
www.casaen.org/yayinlarimiz/dijital-yayinlar/
-
www.canakkalemuzesi.gov.tr/yayinlar/canakkale-savaslari-silah-ve-muhimmat.pdf
-
www.naval-history.net/WW1Battle1403Dardanelles.htm
-
www.ttk.gov.tr/wp-content/uploads/2022/01/Osmanli-Topcusu-Canakkale.pdf
-
www.iwm.org.uk/history/why-the-gallipoli-campaign-was-a-disaster
-
www.msb.gov.tr/arsiv/canakkale-cephesi-askeri-guc.pdf
